انواع صورتحساب مالیاتی در ایران، و تعاریف آن‌ها در سامانه مودیان مالیاتی

در ایران، «صورتحساب مالیاتی» یا همان «صورتحساب الکترونیکی» سندی است که هنگام فروش کالا یا ارائه خدمات صادر می‌شود و اطلاعاتی مثل مشخصات فروشنده، خریدار، نوع کالا یا خدمات، میزان مالیات و عوارض و … را دربر دارد. این صورتحساب‌ها طبق قانون باید در «سامانه مودیان» به‌صورت الکترونیکی ارسال شوند تا شفافیت مالیاتی بهبود یابد و سازمان امور مالیاتی بتواند نظارت دقیقتری روی تراکنش‌های تجاری داشته باشد. در ادامه، چند مفهوم مرتبط با این موضوع را به زبانی ساده توضیح می‌دهیم:

1. صورتحساب عادی

   این صورتحساب شامل اطلاعات پایه نظیر مشخصات فروشنده، خریدار، شرح کالا یا خدمات، مبلغ فروش، میزان مالیات و عوارض است. وقتی یک فروش کالای معمولی یا ارائه خدمت روزمره دارید و نیاز به صدور صورتحساب الکترونیکی دارید، این نوع صورتحساب صادر می‌شود.

2. صورتحساب الکترونیکی

   صورتحسابی است که تمام اطلاعات مثل قیمت کالا یا خدمات، مالیات و عوارض، تاریخ فروش و غیره به‌صورت آنلاین ثبت و در سامانه مودیان ارسال می‌شود. هدف از الکترونیکی کردن صورتحساب‌ها، کاهش تخلفات احتمالی، سرعت بخشیدن به فرایند ثبت و تأیید، و نهایتاً شفافیت بیشتر در مبادلات مالی است.

   خدمات ارسال صورتحساب به سامانه مودیان مالیاتی

3. صورتحساب اصلاحی (صورتحساب تعدیلی)

   گاهی لازم است اطلاعات یک صورتحساب قبلی تصحیح شود؛ مثلاً اگر متوجه خطا در مبالغ یا اقلام درج‌شده شوید. در این حالت، یک صورتحساب اصلاحی صادر می‌کنید. این صورتحساب به سامانه مودیان ارسال می‌شود تا سوابق فروش و مالیات به‌درستی به‌روزرسانی گردد.

4. صورتحساب برگشت از فروش

   اگر به هر دلیلی کالا برگشت داده شود یا خدمتی لغو گردد، برای ثبت این رویداد باید صورتحساب برگشت از فروش صادر شود. این صورتحساب نشان می‌دهد که معامله لغو یا کاهش یافته و باید مالیات و عوارض مربوطه نیز متناسب با آن اصلاح شوند.

5. صورتحساب موقت (پیش‌فاکتور)

   این سند قبل از نهایی شدن فروش صادر می‌شود و بیشتر حکم آگاهی‌دهنده به خریدار را دارد که در آن قیمت کالا یا خدمات و شرایط فروش مشخص می‌شود. البته پیش‌فاکتور معمولاً صورتحساب مالیاتی قطعی نیست، اما اگر در نهایت تبدیل به فروش قطعی شود، باید اطلاعات نهایی آن در قالب یک صورتحساب الکترونیکی نهایی در سامانه مودیان ثبت شود.

6. ارسال صورتحساب به سامانه مودیان

   تمام اشخاص مشمول قانون (مثلاً شرکت‌ها، فروشگاه‌ها و…) بایستی پس از صدور هر صورتحساب، آن را به‌صورت الکترونیکی در سامانه مودیان بارگذاری کنند. این کار سبب می‌شود سازمان امور مالیاتی در لحظه،‌ دسترسی به آمار دقیق فروش، درآمد و مالیات را داشته باشد و روند مالیات‌ستانی به شکل موثر و شفاف انجام گیرد. شرکت‌های معتمد در حال حاضر بعنوان واسطه صورتحساب‌های مالیاتی را به صورت الکترونیکی به سامانه مودیان ارسال می‌کنند.

صورتحساب رسمی و غیررسمی در ایران

صورتحساب رسمی و غیررسمی در ایران، با وجود شباهت‌های ظاهری در ارائهٔ خدمات یا فروش کالا، تفاوت‌های اساسی در نحوهٔ ثبت، شفافیت و آثار مالیاتی دارند. در ادامه به چند تفاوت مهم میان این دو نوع صورتحساب در ایران اشاره می‌کنیم:

۱. مبنای قانونی و مالیاتی

صورتحساب رسمی به استناد قوانین و مقررات مالیاتی صادر می‌شود و کلیهٔ اطلاعات لازم از جمله کد اقتصادی فروشنده و خریدار، شماره‌ی سریال مندرج در اوراق رسمی یا نرم‌افزارهای مورد تأیید سازمان امور مالیاتی، و مشخصات فاکتور (شامل شرح کالا، قیمت واحد، تعداد، مبلغ کل و مالیات بر ارزش افزوده) در آن قید می‌شود. این صورتحساب در سامانه‌های مالیاتی نیز ثبت و گزارش می‌شود. اما در صورتحساب غیررسمی، معمولاً بخشی یا تمام این اطلاعات ذکر نمی‌شوند و این سند در مبادلات مالیاتی و رسمی اعتبار کمتری دارد.

۲. شفافیت معاملاتی

از آنجا که صورتحساب رسمی تابع دستورالعمل‌ها و قوانین مشخصی است، به شفافیت بیشتر جریان نقدینگی و جلوگیری از فرار مالیاتی کمک می‌کند. اطلاعات کامل در رابطه با فروشنده، خریدار، نرخ مالیات و عوارض در این نوع صورتحساب ثبت و در نهایت در اظهارنامه‌های مالیاتی منعکس می‌شود. در مقابل، صورتحساب غیررسمی غالباً برای دور زدن الزام‌های مالیاتی یا به جهت ساده‌تر کردن فرایند فروش (به خصوص در مبادلات خُرد) استفاده می‌شود و شفافیت معاملاتی کافی ندارد.

۳. اعتبار حقوقی

صورتحساب رسمی در صورت اختلاف‌های تجاری یا مالیاتی، به عنوان یک سند رسمی در مراجع قضایی و اداری اعتبار دارد. اما صورتحساب غیررسمی در بسیاری از پرونده‌های حقوقی قابل اتکا نیست و فروشنده یا خریدار در صورت بروز مشکل، نمی‌تواند به شکل مؤثری از آن برای اثبات ادعای خود استفاده کند. از این رو برای معاملات با مبالغ زیاد یا تجارت‌های رسمی، صدور و دریافت صورتحساب رسمی ضروری است.

۴. مالیات بر ارزش افزوده و سایر عوارض

در ایران، صورتحساب‌های رسمی مشمول قانون مالیات بر ارزش افزوده هستند و میزان مالیات متعلّق به هر معامله به صورت جداگانه مشخص می‌گردد. این مسئله باعث می‌شود خریدار بتواند مالیات پرداختی را در اظهارنامهٔ مالیاتی خود مستند کند و فروشنده نیز به درستی مالیات دریافتی را اظهار نماید. در صورتحساب غیررسمی، مالیات بر ارزش افزوده یا درج نمی‌شود یا به صورت صوری / نادرست اعمال می‌گردد که می‌تواند منجر به جریمه‌های مالیاتی یا مشکلات حقوقی بعدی شود.

مراحل پیاده‌سازی سامانه مودیان برای اصناف و شرکت‌ها

قانون «پایانه‌های فروشگاهی و سامانه مودیان» که در سال ۱۳۹۸ تصویب شد، کلیه واحدهای اقتصادی را به‌تدریج موظف می‌کند تا صورتحساب‌های فروش خود را از طریق سامانه مودیان صادر کنند. هدف اصلی از اجرای این قانون، ایجاد شفافیت مالی، کاهش فرار مالیاتی و تسهیل فرآیند گزارش‌دهی مالیاتی است.

طبق برنامه زمان‌بندی سازمان امور مالیاتی، در گام نخست از آغاز دی ۱۴۰۱، شرکت‌های بزرگ و برخی مؤسسات دولتی که گردش مالی بالایی دارند، ملزم به صدور صورتحساب از طریق این سامانه شدند. در مراحل بعدی، که از ابتدای مهر ۱۴۰۲ و دی ۱۴۰۲ آغاز شده است، اصناف و شرکت‌های دیگر نیز بر پایه میزان معاملات و نوع فعالیت خود (مطابق بندهای «الف»، «ب» و «ج» ماده ۹۵ قانون مالیات‌های مستقیم) مشمول استفاده اجباری از این سیستم خواهند شد.

به این ترتیب، هر واحد اقتصادی بنابر گروه‌بندی و حجم معاملات خود، در موعد تعیین‌شده باید به سامانه مودیان بپیوندد و صورتحساب‌های الکترونیکی و رسمی صادر کند. در نهایت نیز همه اصناف و کسب‌وکارها می‌بایست با این زیرساخت همگام شوند تا تبادل اطلاعات مالی آنان به شکل شفاف و منسجم در اختیار مراجع ذی‌ربط قرار گیرد. برای آگاهی از جزئیات اجرایی قانون و آخرین مصوبات مربوطه می‌توان به پورتال سازمان امور مالیاتی کشور به نشانی tax.gov.ir مراجعه کرد.

الگوهای مرتبط با صدور صورتحساب در سامانه مودیان معمولاً بر اساس نوع تراکنش و نیازهای قانونی تدوین شده‌اند. این الگوها به شکلی طراحی می‌شوند که تمام اطلاعات ضروری (از جمله مشخصات فروشنده، خریدار، ریز اقلام فروش و مالیات بر ارزش افزوده) را در یک قالب استاندارد ارائه کنند. در ادامه، مهم‌ترین الگوهای صورتحساب الکترونیکی در سامانه مودیان را به‌صورت تیتروار مرور می‌کنیم:

صورتحساب الکترونیکی عادی (نوع اول)

• مناسب برای معاملات روزمره میان اشخاص حقیقی و حقوقی
• شامل اطلاعات پایه: کد اقتصادی فروشنده و خریدار، شرح کالا یا خدمات، نرخ و مبلغ مالیات و عوارض
• پرکاربردترین نوع صورتحساب برای ارائه در سامانه مودیان

صورتحساب الکترونیکی خلاصه یا تجمیعی (نوع دوم)

• مخصوص مواقعی که چندین معامله خرد در طول یک بازه زمانی مشخص انجام شده و نیاز به خلاصه‌سازی دارد
• امکان ثبت جداگانه‌ی اقلام فروش به صورت تجمیعی و ارسال یکجا به سامانه مودیان

صورتحساب الکترونیکی اصلاحی یا تعدیلی (نوع سوم)

• در مواردی استفاده می‌شود که صورتحساب صادرشده دارای خطا یا نقص اطلاعاتی باشد
• برای اصلاح اشتباهات، تغییر مقدار کالا/خدمات یا ویرایش مبالغ و مالیات صورت می‌گیرد
• به شکل یک سند مکمل صادر می‌شود و مراتب اصلاح را در سامانه تثبیت می‌کند

صورتحساب الکترونیکی برگشت از فروش (نوع چهارم)

• در مواقع استرداد کالا یا لغو خدمات به کار می‌رود
• نشان‌دهنده مبالغ کسرشده و تعدیلات مالیاتی لازم در فرآیند برگشت کالا
• مستند قانونی برای اعمال تغییرات در حساب فروشنده و خریدار

صورتحساب الکترونیکی ویژه (سایر موارد خاص)

• شامل الگوهایی است که برای تراکنش‌های غیرمعمول یا فعالیت‌های خاص تدوین می‌شوند
• بسته به نوع کسب‌وکار یا دستورالعمل‌های سازمان امور مالیاتی ممکن است قالب جداگانه‌ای داشته باشند
• به‌عنوان نمونه می‌توان به خدمات دولتی یا قراردادهای بلندمدت اشاره کرد