سیر تحول مالیات بر درآمد اشخاص در جهان

فرایند دریافت مالیات از درآمد اشخاص در دوران باستان، شکل ساده‌تری داشت و معمولاً به اخذ عوارض از زمین، دام و برخی فرآورده‌های کشاورزی یا بازرگانی محدود می‌شد. اما با توسعه جوامع و رواج تبادلات پولی، ایدهٔ دریافت مالیات بر پایهٔ درآمد شخصی مطرح شد. نقطه عطف این روند را می‌توان به سیاست مالیاتی بریتانیا در اوایل قرن نوزدهم نسبت داد که برای جبران هزینه‌های جنگ‌های ناپلئونی مطرح و اجرا شد. استقبال از این شیوه، سایر کشورهای اروپایی را نیز به بازنگری در نظام مالیاتی خود تشویق کرد. با گذراندن جنگ‌های جهانی و ضرورت بازسازی و ارائه خدمات عمومی، مالیات بر درآمد در بسیاری از جوامع جهانی فراگیر گردید. امروزه دولت‌ها، مالیات‌ستانی از درآمد شهروندان را ابزاری مؤثر برای تأمین هزینه‌های عمومی، بهبود زیرساخت‌ها و کمک به تحقق عدالت اقتصادی می‌دانند.

پیدایش و توسعه مالیات بر درآمد در ایران

ایران از دیرباز نظام‌های مالیاتی ویژه‌ای داشته و در ادوار باستانی نیز مقولهٔ مالیات یا خراج بر محصولات زراعی و دامپروری متداول بود. با شکل‌گیری ساختارهای نوین اداری در اوایل قرن چهاردهم خورشیدی، دولت احساس کرد که باید ابزار قانونی مشخصی برای دریافت مالیات از درآمد افراد به وجود آورد. در نتیجه، در سال ۱۳۱۷ شمسی قانونی تصویب شد که دریافت مالیات بر درآمد اشخاص را رسماً اجرایی کرد. این قانون اکثر کارکنان دولتی و برخی مشاغل صنعتی و تجاری را ملزم به پرداخت مالیات کرد. طی دهه‌های بعد، با گسترش نهادهای اداری، ایجاد صنایع تازه و افزایش انواع شرکت‌ها، افراد بیشتری تحت پوشش این قانون قرار گرفتند. در دوران پس از انقلاب نیز، اصلاحاتی در قوانین مالیاتی رخ داد تا امکان نظارت و جلوگیری از فرار مالیاتی افزایش یابد و عدالت اقتصادی بهتر رعایت شود. در نهایت، پیشرفت فناوری و ابزارهای الکترونیکی در سال‌های اخیر باعث شد سازمان امور مالیاتی دید جامع‌تری نسبت به درآمدهای اشخاص حقیقی و حقوقی پیدا کند و نظام مالیاتی روزبه‌روز شفاف‌تر شود.

مکانیزم اجرای مالیات بر درآمد در سیستم مالیاتی ایران

در حال حاضر، چگونگی تشخیص و اخذ مالیات بر درآمد در ایران مبتنی بر نوع شغل و میزان درآمد برخی گروه‌ها متفاوت است. کارکنان ادارات و شرکت‌های دولتی یا خصوصی، مالیاتشان به‌طور مستمر از حقوق ماهانه کسر و به خزانه دولت واریز می‌شود. اما صاحبان کسب‌وکار‌های آزاد اعم از تولیدی، خدماتی و تجاری، بایستی طی دوره‌های زمانی مشخص یا دست‌کم سالی یک مرتبه با تکمیل اظهارنامه مالیاتی، میزان درآمد خالص خود را اعلام کنند تا مبلغ نهایی مالیات محاسبه شود. سازمان امور مالیاتی نیز با بررسی اسناد تجاری، تراکنش‌های بانکی و سوابق اظهارنامه‌های گذشته، از صحت ارقام اعلام‌شده اطمینان حاصل می‌کند و در صورت نبود تناقض، برگه تشخیص مالیات برای مودی صادر می‌شود.

نرخ‌های مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی در ایران

بر اساس قوانین مالیاتی، نرخ‌های مالیات بر درآمد حقوق کارکنان و سایر اشخاص حقیقی معمولاً به‌صورت تصاعدی (پله‌ای) تعیین می‌شود. در هر سال مالی ممکن است سقف معافیت‌ها و درصدهای مالیات تغییر کند اما به‌طور کلی در سال‌های اخیر، ضریب‌های زیر (به‌عنوان نمونه) مورد استفاده بوده‌اند:

• بخش معافیت: تا سقف مشخصی از درآمد سالانه یا ماهانه که در قانون بودجه سالانه تعیین می‌شود، از مالیات معاف است.
• نرخ ۱۰٪: درآمدی که بالاتر از معافیت ابتدایی تا آستانهٔ مشخصی قرار داشته باشد، با نرخ ۱۰ درصد مشمول مالیات می‌شود.
• نرخ ۱۵٪: درآمد مازاد بر سقف ۱۰ درصدی تا مرز مشخصی، با نرخ ۱۵ درصد مشمول مالیات خواهد بود.
• نرخ ۲۰٪: پس از پشت سر گذاشتن دو مرحله قبل، بخش اضافی درآمد با نرخ ۲۰ درصد مالیات محاسبه می‌شود.
• نرخ ۲۵٪ یا ۳۰٪: در صورت عبور درآمد از سقف‌های تعیین‌شده در مراحل پیشین، مودی مشمول بالاترین نرخ مالیاتی می‌شود که ممکن است ۲۵ یا ۳۰ درصد باشد.

در قانون بودجه هر سال، ارقام مربوط به سقف معافیت و طبقات درآمدی معمولاً مورد بازنگری و اصلاح قرار می‌گیرد. بنابراین مودیان باید به آخرین ابلاغیه‌های سازمان امور مالیاتی و قوانین بودجه سالانه مراجعه کنند.

روش‌های پرداخت مالیات برای اشخاص حقیقی در ایران

1. پرداخت اینترنتی از طریق سامانه‌های الکترونیکی
   سازمان امور مالیاتی با راه‌اندازی درگاه‌های اینترنتی و سامانه‌هایی نظیرgov.ir، امکان مشاهده و پرداخت غیرحضوری مالیات را ایجاد کرده است. این روش با فراهم‌کردن دسترسی شبانه‌روزی و عدم نیاز به مراجعه فیزیکی، مورد استقبال گسترده قرار گرفته است.
2. مراجعه حضوری به ادارات کل امور مالیاتی
   برخی افراد ترجیح می‌دهند شخصاً مدارک مالی خود را ارائه و پس از بررسی و صدور قبض مالیاتی، پرداختشان را به‌صورت نقدی یا با کارت بانکی انجام دهند.
3. واریز در بانک‌های عامل
   گزینه دیگر این است که فرد پس از دریافت قبض مالیاتی از اداره مربوطه، وجه تعیین‌شده را در یکی از شعب بانک‌های عامل واریز کرده و رسید رسمی بانک را به‌عنوان گواهی تسویه دریافت کند.
4. کسر از حقوق و دستمزد
   در این روش که بیشتر مخصوص کارکنان بخش دولتی و خصوصی است، مالیات بر درآمد پیش از واریز حقوق کسر و از سوی کارفرما به حساب دولت واریز می‌شود.

آشنایی با مالیات بر ارزش افزوده در ایران

مالیات بر ارزش افزوده یا VAT در ایران از سال ۱۳۸۷ شمسی به شکل آزمایشی وارد چرخه مالیاتی شد و سپس به قانون دائم تبدیل گردید. در این نوع مالیات، در هر مرحله از تولید یا ارائه خدمت، بخش کوچکی از بهای فروش به‌عنوان مالیات دریافت می‌شود و فعال اقتصادی موظف است آن را در دوره‌های سه‌ماهه به سازمان امور مالیاتی پرداخت کند. ماحصل زنجیرهٔ دریافت این مالیات، انتقال هزینهٔ آن به مصرف‌کننده نهایی است. این روش امکان کنترل مسیر تولید و توزیع را برای دولت فراهم می‌کند اما برای دستیابی به حداکثر کارایی، نیازمند نظارت مداوم و ابزارهای شفاف‌ساز است.

سامانه مودیان و شفافیت اطلاعات مالیاتی

سامانه مودیان، بستری الکترونیکی است که ضمن ارائه سرویس‌های متنوع به مودیان، به ارتقای کارایی نظام مالیاتی ایران کمک شایانی می‌کند. اطلاعات فردی، سوابق تجاری، تراکنش‌های بانکی و جزئیات اظهارنامه‌های مالیاتی مودیان، همگی در این سامانه ثبت و ذخیره می‌شود. چنین زیرساختی دستاوردهای متعددی دارد:

1. شفافیت بیشتر
   تجمیع داده‌های مربوط به درآمد و تراکنش‌های بانکی مودیان، امکان پنهان‌کاری یا کم‌اظهاری را کاهش داده و مانع شکل‌گیری فسادهای احتمالی می‌شود.
2. کاهش فرار مالیاتی
   با نظارت دقیق بر نقل و انتقالات مالی، فرایند شناسایی افراد یا صنوفی که اطلاعات مالی خود را اعلام نکرده‌اند، تسهیل می‌شود.
3. تسریع خدمات
   بسیاری از اطلاعات از پیش در سامانه موجود است و نیازی به ارائه کاغذی همه مدارک نیست. ازاین‌رو، مراحل ثبت و بررسی اظهارنامه‌های مالیاتی سرعت بیشتری پیدا کرده و خطای انسانی نیز کمتر خواهد شد.
4. دسترسی همیشگی
   مودیان می‌توانند در هر زمان به سامانه مراجعه کرده و فهرست اظهارنامه‌ها، مبلغ بدهی مالیاتی و صحت اطلاعاتشان را بررسی نمایند یا امور مالیاتی خود را پیگیری کنند.

در مجموع، مالیات‌های مستقیم (از جمله مالیات بر درآمد) و غیرمستقیم (مانند مالیات بر ارزش افزوده) به‌همراه سامانه مودیان، ساختار اصلی نظام مالیاتی ایران را شکل می‌دهند. این ساختار نه‌تنها در تأمین منابع مالی دولت مؤثر است، بلکه مسیر تحقق عدالت مالی و کاهش فاصله طبقاتی را نیز هموار می‌کند.